గంగాధరుడు

గంగను ధరించిన వాడు..... శివుడు.

గంగ + ధరుడు=గంగను శిరస్సున ధరించినవాడు - శివుడు.

గంగాదేవి హిమవంతుని పెద్దకూతురు. (చిన్న కూతురు - పార్వతి). భగీరథుడు గంగను భువికి తరలించే ప్రయత్నంలో శివుని జటలలో చిక్కుకొనుటవలన, శివున్ని గంగాధరుడు అంటారు. కొందరు కవులు, గంగా-శంకరుల సమాగముగా వర్ణిస్తారు. ఈవిధంగా గంగ, శివుని రెండవ ఇల్లాలు అని ఒక భావం.

 శివుని జటాజూటములలో చిక్కుబడినపిమ్మట, భగీరథుని ప్రార్థనమేరకు గంగను బిందు సరోవరంలోనికి విడుస్తాడు. అక్కడనుంచి గంగ 7 అంశలతో (పాయలతో) ప్రవహిస్తుంది. హ్లాదిని, పావని, నళిని (బ్రహ్మపుత్ర) పాయలు తూర్పు ముఖముగా; సుచక్షు, సీత, సింధు పశ్చిమాభిముఖముగా; ఏడవపాయ భగీరథున్ని అనుసరిస్తాయి. భగీరథున్ని అనుసరించిన సప్తమి మార్గమధ్యమున జహ్నుమహర్షి యఙ్ఞశాలను ముంచేస్తుంది. కృద్ధుడైన మహర్షి భాగీరథీ జలమంతటినీ మ్రింగేస్తాడు. భగిరథుని, దేవతల ప్రార్థన మేరకు చెవుల ద్వారా గంగని విడుస్తాడు. ఈ విధంగా గంగ, జాహ్నవిగా సరికొత్త అవతారము ఎత్తినది.

ఈ విధంగా భూమ్మీద నదీ జలాలన్నీ గంగా దేవి స్వరూపాలే.

1.మేన-హిమవంతుల జ్యేష్ట పుత్రిక - శివుని రెండవ ఇల్లాలు.
2.బిందుసరోవరమున పుట్టిన ఏడుగురు అక్కచెల్లెళ్ళు: హ్లాదిని, పావని, నళిని, సుచక్షు, సీత, సింధు, సప్తమి.
3.భగీరథుని పుత్రిక - భాగీరథి (సప్తమి).
4.జహ్ను మహర్షి పుత్రిక - జాహ్నవి.

మహాభారతమున ప్రతీపుని కోడలు, శంతనుని భార్య అయిన గంగ జాహ్నవి. అష్టవసువులను భూమ్మీద జన్మించమని వశిష్టమహర్షి శపించగా, వారు హిమవంతుని పుత్రిక అయిన గంగాదేవిని ప్రార్థిస్తారు. గంగాపుత్రులుగా జన్మించిన వెనువెంటనే దేహవిముక్తిని కోరతారు. ఎనిమిదవ వసువు ప్రభాసుడు -శాపానికి మూలకారణమైనవాడు కావున, గంగా పుత్రునిగా చిరకాలం జీవిస్తాడు. గంగ జాహ్నవిగా అవతరించిన పిమ్మట, అష్ట వసువులు జాహ్నవీ-శంతనుల పుత్రులుగా జన్మిస్తారు. ప్రభాసుడు దేవవ్రతునిగా (భీష్ముడు) పెరుగుతాడు.

విశ్వనాథాష్టకం - తాత్పర్యం

ఆది శంకరులు నుతించిన కాశీ విశ్వనాథుని అష్టకం

గంగా తరంగ రమణీయ జటా కలాపం,
గౌరీ నిరంతర విభూషిత వామ భాగం
నారాయణ ప్రియ మనంగ మదాపహారం
వారాణసీ పుర పతిం భజ విశ్వనాథం

తాత్పర్యం: గంగా నదీ అలలను తన జటాఝూటంలో అందంగా కలిగిన, తన ఎడమ వైపు పార్వతీ దేవి ఎల్లప్పుడూ శోభించే, శ్రీహరికి ప్రియుడైన, మన్మథుని గర్వము అణచిన, వారణాసి పురంలో వెలసిన ఆ విశ్వనాథుని భజన చేద్దాము.

తాత్పర్యం: ఈ విశ్వనాథ అష్టకం శివుని సన్నిధిలో చదివిన వారికి శివలోకము, ఆ పరమశివుని ఆశీస్సులు పొందుదురు.  

శ్రీ రుద్ర నమకమ్

శ్రీ రుద్ర నమకమ్
ఓం శారతి శ్శాంతి శ్శాంతిః ||  రుద్రాధ్యాయములో (శ్రీ రుద్రం) నమకం-చమకం ముఖ్యమైనవి. 'నమ' తో అంతమయ్యే శ్లోకాలు నమకము గాను, 'చమే' తో అంతమయ్యే శ్లోకాలు చమకంగా చెప్పబడ్డాయి. ఇందులో నమకము రుద్రునికి భక్తుని ప్రార్థనగా, చమకము భక్తునికి రుద్రుని ఆశీర్వచనం గా చెప్పబడ్డాయి. ఈ నమక చమకాలు ఏ విధంగా పఠనం చేయాలి అన్నది చేసే రుద్ర విధిని బట్టి - లఘు రుద్రం, మహా రుద్రం, అతి రుద్రం, శత రుద్రం ఇలా. ఆ నమక చమకాల్లోని నమకం, దాని తాత్పర్యము మీకోసం.

శ్రీ రుద్రప్రశ్నః నమకమ్

అథ ప్రథమోఽనువాకః

          

ఓం నమో భగవతే రుద్రాయ

ఓం నమస్తే రుద్రమన్యవ ఉతోత ఇషవే నమః

నమస్తే అస్తు ధన్వనే బాహుభ్యాముత తే నమః

యాత ఇషుః శివతమా శివం బభూవ తే ధనుః

శివా శరవ్యా యా తవ తయా నో రుద్ర మృడయా

యా తే రుద్ర శివా తనూరఘోరాపాపకాశినీ

తయా నస్తనువా శంతమయా గిరిశంతాభిచాకశీహి

యామిషుం గిరిశంత హస్తే బిభర్ష్యస్తవే

శివాం గిరిత్ర తాం కురు మా హిగ్‍ంసీః పురుషం జగత్

శివేన వచసా త్వా గిరిశాచ్ఛా వదామసి

యథా నః సర్వమిజ్జగదయక్ష్మగ్‍ం సుమనా అసత్

అధ్యవోచ దధివక్తా ప్రథమో దైవ్యో భిషక్

అహీగ్‍ంశ్చ సర్వాం జంభయన్త్సర్వాశ్చ యాతుధాన్యః

అసౌ యస్తామ్రో అరుణ ఉత బభ్రుః సుమంగలః

యే చేమాగ్‍ం రుద్రా అభితో దిక్షు

శ్రితాః సహస్రశోవైషాగ్‍ం హేడ ఈమహే

అసౌ యోవసర్పతి నీలగ్రీవో విలోహితః

ఉతైనం గోపా అదృశన్నదృశన్నుదహార్యః

ఉతైనం విశ్వా భూతాని స దృష్టో మృడయాతి నః

నమో అస్తు నీలగ్రీవాయ సహస్రాక్షాయ మీఢుషే

అథో యే అస్య సత్వానోహం తేభ్యోకరం నమః

ప్రముంచ ధన్వనస్త్వముభయోరార్త్నియోర్జ్యాం

యాశ్చ తే హస్త ఇషవః

పరా తా భగవో వప

అవతత్య ధనుస్త్వగ్‍ం సహస్రాక్ష శతేషుధే

నిశీర్య శల్యానాం ముఖా శివో నః సుమనా భవ

విజ్యం ధనుః కపర్దినో విశల్యో బాణవాగ్‍ం ఉత

అనేశన్నస్యేషవ ఆభురస్య నిషన్గథిః

యా తే హేతిర్మీఢుష్టమ హస్తే బభూవ తే ధనుః

తయాఽస్మాన్విశ్వతస్త్వమయక్ష్మయా పరిబ్భుజ

నమస్తే అస్త్వాయుధాయానాతతాయ ధృష్ణవే

ఉభాభ్యాముత తే నమో బాహుభ్యాం తవ ధన్వనే

పరి తే ధన్వనో హేతిరస్మాన్వృణక్తు విశ్వతః

అథో య ఇషుధిస్తవారే అస్మన్నిధేహి తం

హస్తే దిక్ష్విషవ ఉభాభ్యాం ద్వావిగ్‍ంశతిశ్చ

ఇతి ప్రథమోఽనువాకః

నమస్తే అస్తు భగవన్విశ్వేశ్వరాయ మహాదేవాయ త్ర్యంబకాయ

త్రిపురాంతకాయ త్రికాలాగ్నికాలాయ కాలాగ్నిరుద్రాయ

నీలకంఠాయ మృత్యుంజయాయ సర్వేశ్వరాయ

సదాశివాయ శ్రీమన్మహాదేవాయ నమః ఓమ్

అథ ద్వితీయోనువాకః

నమో హిరణ్యబాహవే సేనాన్యే దిశాం చ పతయే నమో

నమో వృక్షేభ్యో హరికేశేభ్యః పశూనాం పతయే నమో

నమః సస్పింజరాయ త్విషీమతే పథీనాం పతయే నమో

నమో బభ్లుశాయ వివ్యాధినేఽన్నానాం పతయే నమో నమో

హరికేశాయోపవీతినే పుష్టానాం పతయే నమో

నమో భవస్య హేత్యై జగతాం పతయే నమో

నమో రుద్రాయాతతావినే క్షేత్రాణాం పతయే నమో

నమః సూతాయాహంత్యాయ వనానాం పతయే నమో

నమః రోహితాయ స్థపతయే వృక్షాణాం పతయే నమో

నమో మంత్రిణే వాణిజాయ కక్షాణాం పతయే నమో

నమో భువంతయే వారివస్కృతాయౌషధీనాం పతయే నమో

నమ ఉచ్చైర్ఘోషాయాక్రందయతే పత్తీనాం పతయే నమో

నమః కృత్స్నవీతాయ ధావతే సత్వనాం పతయే నమః

వనానాం పతయే నమో నమ ఏకాన్నత్రిగ్‍ంశచ్చ

ఇతి ద్వితీయోనువాకః

అథ తృతీయోనువాకః

నమః సహమానాయ నివ్యాధిన ఆవ్యాధినీనాం పతయే నమో

నమః కకుభాయ నిషంగిణే స్తేనానాం పతయే నమో

నమో నిషంగిణ ఇషుధిమతే తస్కరాణాం పతయే నమో

నమో వంచతే పరివంచతే స్తాయూనాం పతయే నమో

నమో నిచేరవే పరిచరాయారణ్యానాం పతయే నమో నమః

సృకావిభ్యో జిఘాసద్భ్యో ముష్ణతాం పతయే నమో

నమోఽసిమద్భ్యో నక్తం చరధ్భ్యః ప్రకృన్తానాం పతయే నమో

నమ ఉష్ణీషిణే గిరిచరాయ కులుంచానాం పతయే నమో

నమః ఇషుమధ్భ్యో ధన్వావిభ్యశ్చ వో నమో

నమ ఆతన్వానేభ్యః ప్రతిదధానేభ్యశ్చ వో నమో

నమ ఆయచ్ఛధ్భ్యో విసృజద్భ్యశ్చ వో నమో

నమో ఽస్యద్భ్యో విధ్ధ్యద్భ్యశ్చ వో నమో

నమ ఆసీనేభ్యః శయానేభ్యశ్చ వో నమో

నమః స్వపద్భ్యో జాగ్రద్భ్యశ్చ వో నమో

నమ స్తిష్ఠధ్భ్యో ధావద్భ్యశ్చ వో నమో

నమః సభాభ్యః సభాపతిభ్యశ్చ వో నమో

నమో అశ్వేభ్యోఽశ్వపతిభ్యశ్చ వో నమః

కులు ఞ్చానాం పతయే నమో నమోశ్వపతిభ్య స్త్రీణి చ

ఇతి తృతియోఽనువాకః

అథ చతుర్థోఽనువాకః

నమ ఆవ్యధినీభ్యో వివిధ్యన్తీభ్యశ్చ వో నమో నమ

ఉగణాభ్యస్తృగ్‍ంహతీభ్యశ్చ వో నమో నమో

గృత్సేభ్యో గ్రుత్సపతిభ్యశ్చ వో నమో నమో

వ్రాతేభ్యో వ్రాతపతిభ్యశ్చ వో నమో నమో

గణేభ్యో గణపతిభ్యశ్చ వో నమో నమో

విరూపేభ్యో విశ్వరూపేభ్యశ్చ వో నమో నమో

మహద్భ్యః క్షుల్లకేభ్యశ్చ వో నమో నమో

రథిభ్యోరథేభ్యశ్చ వో నమో నమో రథేభ్యః

రథపతిభ్యశ్చ వో నమో నమః

సేనాభ్యః సేనానిభ్యశ్చ వో నమో నమః

క్షత్తృభ్యః సంగ్రహీతృభ్యశ్చ వో నమో నమ

స్తక్షభ్యో రథకారేభ్యశ్చ వో నమో నమః

కులాలేభ్యః కర్మారేభ్యశ్చ వో నమో నమః

పుంజిష్టేభ్యో నిషాదేభ్యశ్చ వో నమో నమ

ఇషుకృద్భ్యో ధన్వకృధ్భ్యశ్చ వో నమో నమో

మృగయుభ్యః శ్వనిభ్యశ్చ వో నమో నమః

శ్వభ్యః శ్వపతిభ్యశ్చ వో నమః

రథేభ్యః శ్వపతిభ్యశ్చ ద్వేచ

ఇతి చతుర్థోఽనువాకః

అథ పంచమోఽనువాకః  

నమో భవాయ చ రుద్రాయ చ నమః శర్వాయ చ పశుపతయే చ

నమో నీలగ్రీవాయ చ శితికణ్ఠాయ చ

నమః కపర్దినే చ వ్యుప్తకేశాయ చ

నమః సహస్రాక్షాయ చ శతధన్వనే చ

నమో గిరిశాయ చ శిపివిష్టాయ చ

నమో మీఢుష్టమాయ చేషుమతే చ నమో హ్రస్వాయ చ వామనాయ చ

నమో బృహతే చ వర్షీయసే చ

నమో వృద్ధాయ చ సంవృధ్ధ్వనే చ

నమో అగ్రియాయ చ ప్రథమాయ చ నమ ఆశవే చాజిరాయ చ

నమః శీఘ్రియాయ చ శీభ్యాయ చ

నమ్ ఊర్మ్యాయ చావస్వన్యాయ చ

నమః స్రోతస్యాయ చ ద్వీప్యాయ చ

సంవృద్ధ్వనే చ పంచవిగ్‍ం శతిశ్చ

ఇతి పంచమోఽనువాకః  

అథ షష్ఠోఽనువాకః

నమో జ్యేష్ఠాయ చ కనిష్ఠాయ చ

నమః పూర్వజాయ చాపరజాయ చ

నమో మధ్యమాయ చాపగల్భాయ చ

నమో జఘన్యాయ చ బుధ్నియాయ చ

నమః సోభ్యాయ చ ప్రతిసర్యాయ చ

నమో యామ్యాయ చ క్షేమ్యాయ చ

నమ ఉర్వర్యాయ చ ఖల్యాయ చ

నమః శ్లోక్యాయ చావసాన్యాయ చ

నమో వన్యాయ చ కక్ష్యాయ చ

నమః శ్రవాయ చ ప్రతిశ్రవాయ చ

నమ ఆశుషేణాయ చాశురథాయ చ

నమః శూరాయ చావభిన్దతే చ

నమో వర్మిణే చ వరూథినే చ

నమో బిల్మినే చ కవచినే చ

నమః శ్రుతాయ చ  శ్రుతసేనాయ చ

ప్రతిశ్రవాయ చ పంచవిగ్‍ంతిశ్చ

ఇతి షష్ఠోఽనువాకః

అథ సప్తమోఽనువాకః 

నమో దుందుభ్యాయ చాహనన్యాయ చ నమో ధృష్ణవే చ ప్రమృశాయ చ

నమో దూతాయ చ ప్రహితాయ చ నమో నిషంగిణే చేషుధిమతే చ

నమస్తీక్ష్ణేషవే చాయుధినే చ నమః స్వాయుధాయ చ సుధన్వనే చ

నమః స్రుత్యాయ చ పథ్యాయ చ నమః కాట్యాయ చ నీప్యాయ చ

నమః సూద్యాయ చ సరస్యాయ చ నమో నాద్యాయ చ వైశన్తాయ చ

నమః కూప్యాయ చావట్యాయ చ నమో వర్ష్యాయ చావర్ష్యాయ చ

నమో మేఘ్యాయ చ విద్యుత్యాయ చ నమ ఈఘ్రియాయ చాతప్యాయ చ

నమో వాత్యాయ చ రేష్మియాయ చ

నమో వాస్తవ్యాయ చ వాస్తుపాయ చ

వైశన్తాయ చ త్రిగ్‍ం శచ్చ

ఇతి సప్తమోఽనువాకః

అథ అష్టమోఽనువాకః

నమః సోమాయ చ రుద్రాయ చ నమస్తామ్రాయ చారుణాయ చ

నమః శంగాయ చ పశుపతయే చ నమ ఉగ్రాయ చ భీమాయ చ

నమో అగ్రేవధాయ చ దూరేవధాయ చ

నమో హంత్రే చ హనీయసే చ నమో వృక్షేభ్యో హరికేశేభ్యో

నమస్తారాయ నమః శంభవె చ మయోభవె చ

నమః శంకరాయ చ మయస్కరాయ చ

నమః శివాయ  చ శివతరాయ చ

నమస్తీర్థ్యాయ చ కూల్యాయ చ

నమః పార్యాయ చావార్యాయ చ

నమః ప్రతరణాయ చోత్తరణాయ చ

నమ ఆతార్యాయ చాలాద్యాయ చ

నమః శష్ప్యాయ చ ఫేన్యాయ చ నమః

సికత్యాయ చ ప్రవాహ్యాయ చ

శివతరాయ చ త్రిగ్‍ంశచ్చ

ఇతి అష్టమోఽనువాకః
అథ నవమోఽనువాకః

నమ ఇరిణ్యాయ చ ప్రపథ్యాయ చ

నమః కిగ్‍ంశిలాయ చ క్షయణాయ చ

నమః కపర్దినే చ పులస్తయే చ

నమో గోష్ఠ్యాయ చ గృహ్యాయ చ

నమస్తల్ప్యాయ చ గేహ్యాయ చ

నమః కాట్యాయ చ గహ్వరేష్ఠాయ చ

నమో హృదయ్యాయ చ నివేష్ప్యాయ చ

నమః పాగ్‍ంసవ్యాయ చ రజస్యాయ చ

నమః శుష్క్యాయ చ హరిత్యాయ చ

నమో లోప్యాయ చోలప్యాయ చ

నమ ఊర్వ్యాయ చ సూర్మ్యాయ చ

నమః పర్ణ్యాయ చ పర్ణశద్యాయ చ

నమోఽపగురమాణాయ చాభిఘ్నతే చ

నమ ఆఖ్ఖిదతే చ ప్రఖ్ఖిదతే చ

నమో వః కిరికేభ్యో దేవానాగ్‍ం హృదయేభ్యో

నమో విక్షీణకేభ్యో నమో విచిన్వత్కేభ్యో

నమ ఆనిర్హతేభ్యో నమ ఆమీవత్కేభ్యః

ఉలప్యాయ చ త్రయస్త్రిగ్‍ంశచ్చ

ఇతి నవమోఽనువాకః
అథ దశమోఽనువాకః

ద్రాపే అంధసస్పతే దరిద్రన్నీలలోహిత

ఏషాం పురుషాణామేషాం పశూనాం మా భేర్మారో మో ఏషాం కిన్చనామమథ్

యా తే రుద్ర శివా తనూః శివా విశ్వాహ భేషజీ

శివా రుద్రస్య భేషజీ తయా నో మృడ జీవసే

ఇమాగ్‍ంరుద్రాయ తవసే కపర్దినే క్షయద్వీరాయ ప్రభరామహే మతిం

యథా నః శమసధ్ద్విపదే చతుష్పదే విశ్వం పుష్టం గ్రామే ఆస్మిన్ననాతురం

మృడా నో రుద్రోతనో మయస్కృధి క్షయద్వీరాయ నమసా విధేమ తే

యచ్ఛం చ యోశ్చ మనురాయజే పితా తదశ్యామ తవ రుద్ర ప్రణీతౌ

మా నో మహాన్తముత మా నో అర్భకం

మా న ఉక్షంత ముత మా న ఉక్షితం

మా నో వధీః పితరం మోత మాతరం ప్రియా మానస్తనువో రుద్ర రీరిషః

మానస్తోకే తనయే మా న ఆయుషి మా నో గోషు మా నో అశ్వేషు రీరిషః

వీరాన్మా నో రుద్ర భామితోఅవధీర్హవిష్మన్తో నమసా విధేమ తే

ఆరాత్తే గోఘ్న ఉత్త పూరుషఘ్నే క్షయద్వీరాయ సుమ్నమస్మే తే అస్తు

రక్షా చ నో అధి చ దేవ బ్రూహ్యథా చ నః శర్మ యచ్ఛ ద్విబర్హాః

స్తుహి శ్రుతం గర్తసదం యువానం మృగన్న భీమముపహత్నుముగ్రం

మ్రుడా జరిత్రే రుద్ర స్తవానో అన్యన్తే అస్మన్నివపన్తు సేనాః

పరిణో రుద్రస్య హేతిర్వృణక్తు పరి త్వేషస్య దుర్మతిరఘాయోః

అవ స్థిరా మఘవద్భ్యస్తనుష్వ మీఢ్వస్తోకాయ తనయాయ మృడయ

మీఢుష్టమ శివతమ శివో నః సుమనా భవ

పరమే వృక్ష ఆయుధం నిధాయ కృత్తిం వసాన

ఆచర పినాకం విభ్రదాగహి

వికిరిద విలోహిత నమస్తే అస్తు భగవః

యాస్తే సహస్రగ్‍ం హేతయోఽన్యమస్మన్నివపన్తు తాః

సహస్రాణి సహస్రధా బాహువోస్తవ హ్తయః

తాసామీశానో భగవః పరాచీనానా ముఖా కృధి

అస్మిగ్గ్‍ం స్తనువ స్తుహి పినాక మేకాన్న త్రిగ్‍ం శచ్చ

ఇతి దశమోఽనువాకః
అథ ఏకాదశోఽనువాకః

సహస్రాణి సహస్రశో యే రుద్రా అధి భూమ్యాం

తేషాగ్‍ంసహస్రయోజనేఽధన్వాని తన్మసి

అస్మిన్ మహత్యర్ణవేఽంతరిక్షే భవా అధి

నీలగ్రీవాః శితికణ్ఠాః శర్వా అధః క్షమాచరాః

నీలగ్రీవాః శితికణ్ఠా దివగ్‍ం రుద్రా ఉపశ్రితాః

యే వృక్షేషు సస్పింజరా నీలగ్రీవా విలోహితాః

యే భూతానామధిపతయో విశిఖాసః కపర్దినః

యే అన్నేషు వివిధ్యంతి పాత్రేషు పిబతో జనాన్

యే పథాం పథిరక్షయ ఐలబృదా యవ్యుధః

యే తీర్థాని ప్రచరన్తి సృకావన్తో నిషంగిణః

య ఏతావంతశ్చ భూయాగ్‍ంసశ్చ దిశో రుద్రా వితస్థిరే

తేషాగ్‍ంసహస్రయోజనే  అవధన్వాని తన్మసి

నమో రుద్రేభ్యో యే పృథివ్యాం యేఽంతరిక్షే

యే దివి యేషామన్నం వాతో వర్షమిషవస్తేభ్యో దశ

ప్రాచీర్దశ దక్షిణా దశ ప్రతీచీర్దశోదీచీర్దశోర్ధ్వాస్తేభ్యో

నమస్తే నో మృడయన్తు తే యం ద్విష్మో యశ్చ నో ద్వేష్టి

తం వో జంభే దధామి

తీర్థాని యశ్చ షట్చ

ఇతి ఏకాదశోఽనువాకః

త్ర్యంబకం యజామహే సుగంధిం పుష్టివర్ధనం

ఉర్వారుకమివ బన్ధనాన్మృత్యోర్ముక్షీయ మాఽమృతాత్

యో రుద్రో అగ్నౌ యో అప్సు య ఓషధీషు

యో రుద్రో విశ్వా భువనాఽఽవివేశ

తస్మై రుద్రాయ నమో అస్తు

తముష్టుహి యః స్విషుః సుధన్వా యో విశ్వస్య క్షయతి భేషజస్య

యక్ష్వామహే సౌమనసాయ రుద్రం నభోభి ర్దేవమసురం దువస్య

అయం మే హస్తో భగవానయం మే భగవత్తరః

అయం మే విశ్వాభేషజోఽయం శివాభిమర్శనః

యే తే సహస్రమయుతం పాశా మృత్యో మర్త్యాయ హంతవే

తాన్ యజ్ఞస్య మాయయా సర్వానవ యజామహే

మృత్యవే స్వాహా మృత్యవే స్వాహా

ఓం నమో భగవతే రుద్రాయ విష్ణవే మృత్యుర్మే పాహి

ప్రాణానాం గ్రంథిరసి రుద్రో మా విశాన్తకః

తేనాన్నేనాప్యాయస్వ

నమో రుద్రాయ విష్ణవే మృత్యుర్మే పాహి

!!ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః!!

ఇతి శ్రీకృష్ణయజుర్వేదీయ తైత్తిరీయ సంహితాయాం

చతుర్థకాండే పంచమః ప్రపాఠకః 

తాత్పర్యము:

మొదటి అనువాకము: 

భగవంతుడైన రుద్రునికి నా నమస్కారములు. ఓ రుద్ర! నీ శరములకు, ధనుస్సుకు, బాహువులకు నమస్కారము. ఎంతో శుభకరమైన నీ అమ్ముల పొది, అస్త్ర శస్త్రముల్తో మాకు ఆనందాన్ని కలిగించు. వెండి కొండ పైనుండి మమ్మల్ని ఆనంద పరిచే ఓ రుద్రా! ఎంతో శాంతి కలిగిన, శుభకరమైన, పాపరహితమైన, మోక్షకరమైన, ఉన్నత స్థాయికి తీసుకువెళ్ళే నీ వీక్షణములను మా వైపు ప్రసరించు. మాకు ఆత్మ జ్ఞానాన్ని కలిగించు. ధవళగిరిపై కూర్చుని మాకు ఆనందము, ఉపశమనము కలిగించే, పాపులను నాశనం చేయటానికి పొందిన అస్త్రాలను శాంతింప చేయుము. నిన్ను కాన్చుటకు మేము నిన్ను స్తుతించి, నుతించు చున్నాము. ప్రసన్నుడవై మమ్ము, మా బంధువులను, గోవులను కాపాడి మాకు రోగములనుండి విముక్తి కలిగించుము. మేము ప్రేమతో ఉండునట్లుగా చేయుము. అన్నిటా ప్రథముడై, దేవతలలో దైవత్వమై, భక్తుల రోగాలను బాపే వైద్యుడై, భక్తుల సత్కార్యములను పొగడే వాడి, వారి పాపములను పోగోట్టేవాడైన ఓ రుద్ర! అసురులను, క్రూర మృగములను నాశనము చేసి మమ్ము కాపాడుము.  ఎరుపు, బంగారపు వర్ణములో ఉండి, తానే సూర్యుడై ఉన్నాడు ఆ రుద్రుడు. అటువంటి సహస్ర దిక్కులలో ఉన్న సహస్ర రుద్రులకు మా నమస్కారములు. వారంతా శాంతిన్చెదరు గాక.  గరళము కంఠం నందు కలిగి పశుకాపరులకు, స్త్రీలకు కూడా ఎర్రని కాంతితో రాగి రంగులో సూర్యుని వలె కనిపించే ఆ రుద్రుడు మా అందరికి ఆనందమునిచ్చు గాక. నీలకంఠుడు, వేయి కన్నులు కలవాడు, అనంతమైన వరాలు ఇచ్చేవాడు అయిన ఆ రుద్రునికి, ఆయన భక్తులకు నా నమస్కారములు. ఓ దేవా! ధనుస్సు యొక్క తాడు ముడి తీసి, దానిని దించి, అస్త్రములను అమ్ములపొదిలో ఉంచి దానిని పక్కకు పెట్టుము. బాణముల పదునైన మొనలను త్రుంచి, ధనుస్సును దించి, శాంత రూపంతో మమ్మల్ని ప్రసన్నించు. అస్త్రములు, ఆయుధములు అన్ని శాంతించి, వాటి స్థానాల్లో ఉండు గాక. భక్తుల కోర్కెలను తీర్చే ఓ రుద్రా! మమ్మల్ని ఎల్లప్పుడూ కాపాడు. నీ ఆయుధాలకు, ధనుస్సుకు నా వందనములు. నీ అస్త్ర శస్త్రాలు మా శత్రువులను నాశనము చేయు గాక (శత్రువులంటే పాపములు). అవి మా నుండి దూరముగా వెళ్ళు గాక.

రెండవ అనువాకము:

జగత్పతి, దేవాదిదేవుడు, త్రినేత్రుడు, త్రిపురాంతకుడు, ప్రళయాగ్ని రూపుడు, నీలకంఠుడు, యముని జయించిన వాడు, అన్నిటికి నాథుడు, శాంతముర్తి, సమస్త శుభకరుడు అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారములు. స్వర్ణ భుజములు కలిగి, సేనాపతి, దిక్కులకు అధిపతి, వృక్షముల వలె ప్రకాశించు వాడు, ఆకులను జుట్టుగా కలవాడు, అన్ని జీవరాసులకు పతి, లేత చిగురుల వలె పచ్చగా, ఎర్రగా ఉన్నవాడు, మిక్కిలి ప్రకాశించేవాడు, మనలను సమస్త మార్గములలో నడిపే వాడు, నందిని అధిరోహించే వాడు, శత్రువుల పాలిటి రోగము వంటి వాడు, సమస్త ఆహారములకు అధిపతి, నల్లని జుట్టు కలవాడు, ఉపవీతమును ధరించిన వాడు, శక్తిమంతులకు అధిపతి, భవసాగరాన్ని దాటించేవాడు, ధనుస్సును ధరించిన వాడు, క్షేత్రములకు అధిపతి, జీవితమనే రథాన్ని నడిపించే వాడు, అజేయుడు, అరణ్యమునకు అధిపతి, ఎరుపు వర్ణము కలిగిన వాడు, అన్నిటికి అధిపతి, వృక్షములకు అధిపతి, మంత్రి, వ్యాపారి, చెట్టు చేమకు అధిపతి, చుట్టూ సైన్యము ఉండే వాడు, భక్తులను కాపాడే వాడు, మంచి వారికి అధిపతి అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారము.

మూడవ అనువాకము:

శత్రువులను సంహరించేవాడు, అటువంటి వారికి అధిపతి, ఉన్నతమైన వాడు, ఖడ్గమును, అమ్ముల పొది, ధనుస్సును ధరించేవాడు, తస్కరులకు అధిపతి, మోసము చేసే వాడు, మోసగాళ్ళకు అధిపతి, అడవులను దోచుకునే వారికి అధిపతి, నిశాచరుడు, హంతకులకు అధిపతి, తలపాగా ధరించే వాడు, అడవులలో నివసించేవాడు, ధనుస్సును, బాణములను ధరించి సంధించే వాడు, చేదించేవాడు, స్థిరాసనంలో ఆసీనుడై ఉన్నవాడు, పడుకొని ఉన్నవాడు, నిద్ర, చేతనావస్థలో ఉండేవాడు, స్థిరముగా ఉన్నవాడు, పరుగెత్తే వాడు, సభలో ఉన్నవాడు, సభాధ్యక్షుడిగా ఉన్నవాడు, సదాత్మల పట్ల ఆదరం చూపేవాడు, దురాత్మల పట్ల ఆగ్రహం చూపేవాడు, తానే ఆశ్వమైన వాడు, ఆశ్వపతి అయిన వాడు అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారములు.

నాలుగవ అనువాకము:

దుష్ట శక్తుల పాలిటి శత్రువు, వాటిని ఎదుర్కునే వాడు, ఉపకారము చేసే ఆత్మయే తానై, ఆ యాత్మలకు సహకరించే వాడు, అనుబంధములు కలిగిన వాడు, అట్టి వారికి అధిపతి అయిన వాడు, రకరకములైన జీవరాసుల సమూహము అయిన వాడు, అట్టి సమూహములకు అధిపతి అయిన వాడు, గణములో సభ్యుడు, గణములకు అధిపతి అయిన వాడు, సామాన్యమునగాను, భయానకముగాను కనిపించే వాడు, ఉత్తమమైన ఆత్మగా, బలహీనంగా కనిపించేవాడు, రథమును అధిరోహించే వాడు, రథము లేని వాడు, తనే రథమైన వాడు, రథపతి అయిన వాడు, తానే సైనికుడు, సేనాధిపతి అయిన వాడు, తానే రథమును నడిపేవాడు, రథమును ఆపగలిగిన శక్తి గలవాడు, కుమ్మరి వాడు, స్వర్ణకారుడు, వేటగాడు, మత్స్యకారుడు, ధనువు, బాణములు తయారు చేసే వాడు, శునకముల కాపరి, తానే శునకరుపమై, వాటిని కాపాడే వాడు అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారములు.

అయిదవ అనువాకము:

సృష్టి కారకుడు, దుఃఖమును పోగొట్టేవాడు, పాపములను తొలగించే వాడు, జగత్తుకు అధిపతి, నీలకంఠుడు, భస్మమును దేహమంతా కలిగిన వాడు, కపాలములు ధరించి, కేశములు ముడి వేసుకొన్న వాడు, వేయి కన్నులు, వందల అస్త్రములు కలవాడు, గిరీశుడు, కాంతితో సమానమైన వాడు, సువృష్టి కురిపించే వాడు, చిన్నగాను, పొట్టిగాను ఉండేవాడు, పెద్దగా ఉండేవాడు, సర్వ సులక్షణ సంపన్నుడు, వృద్ధునిగా కనిపించే వాడు, అనంతమైన యశస్సు కలవాడు, సృష్టి కన్నా ముందే ఉన్నవాడు, దేవతలలో ప్రథముడు, అంతటా ఉన్నవాడు, వేగముగా కదిలేవాడు, వేగమైన ప్రవాహములో ఉన్నవాడు, అట్టి ప్రవాహంలో ఈదగలవాడు, అలలలో, నిశ్చలమైన నీటిలో, సెల ఏళ్ళలో, ద్వీపములలో  ఉన్నరుద్రునికి నా నమస్కారములు.

ఆరవ అనువాకము:

అందరికన్నా పెద్ద వాడు, మరియు చిన్న వాడు, అన్నిటికన్నా ముందు జన్మించిన వాడు, తర్వాత జన్మించిన వాడు, మధ్య వయస్కుడు, అతి పిన్నవాడు, మూలమునుంచి మరియు మధ్య నుంచి జన్మించిన వాడు, భూ మరియు ఇతర లోకముల నుండి జన్మించిన వాడు, నరకమున శిక్ష వేసి స్వర్గమున సుఖమును ఇచ్చేవాడు , పొలములలోను , వనములలోను ఉండే వాడు,   వేదములలో, వాటి శాంతి మంత్రములలో పొగడబడిన వాడు, అడవులలోని వ్రుక్షములలోను, చిన్న పొదలలో ఉండేవాడు, శబ్దము మరియు ప్రతిధ్వనిలోను ఉండేవాడు, వేగముగా నడిచే సైన్యము, ఆయుధాలలో ఉండేవాడు, వీరులు మరియు రాజుల రూపములో ఉండేవాడు, అస్త్ర శాస్త్రములు కలిగి రథమును అధిరోహించిన వాడు, శిరస్త్రాణము మరియు కవచము ధరించిన వాడు,  గొప్ప యశస్సు మరియు సేన కలిగిన వాడు అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారములు.

ఏడవ అనువాకము:

పెద్ద నగారా నుంచి వెలువడే శబ్దము నందు ఉన్న వాడు, ఆ నగారా మోగించే ఓడు నందు ఉండే వాడు, సమరభూమి నుంచి పారిపోని వాడు, వేగు తెచ్చిన సమాచారాన్ని పరిశీలించేవాడు, దూత మరియు సేవకుని రూపములో ఉండేవాడు, ఖడ్గము, అమ్ముల పొది కలిగిన వాడు, పదునైన బాణములు మరియు ఇతర అస్త్రములు కలిగిన వాడు, ఉత్తమమైన ధనుస్సు మరియు ఇతర శస్త్రములు కలిగిన వాడు, విశాలమైన మరియు ఇరుకైన మార్గములందు వెళ్లే వాడు, కాలువలలోను, సెలయేటి లోను ఉండేవాడు, నీటి మడుగులోను, సరస్సులోను ఉండేవాడు, నదులలోను, ఏటి లోను ఉండేవాడు, బావిలోను, జలపాతములలోను ఉండేవాడు, వర్షములోను, ఎడారిలోను ఉన్నవాడు,  మేఘము మరియు మెరుపులో ఉన్నవాడు, నిర్మలమైన శరదృతు ఆకాశాములోను, వర్షములోను, సూర్యుని లోను ఉన్నవాడు, భీకర వర్షపు గాలిలోనూ, వేడి వడగాల్పు లోను ఉన్నవాడు, గృహ నిర్మాణములో ఉండే ప్రతి వస్తువులోను,  వాస్తు పురుషుడి రూపంలో గృహాన్ని కాపాడే వాడు అయిన ఆ రుద్రునికి నా నమస్కారములు.

ఎనిమిదవ అనువాకము:

ఉమాపతి, దుఃఖములను పోగొట్టే వాడు, సూర్యోదయ, అస్తమయ సమయము నాటి సూర్యుని వర్ణము కలిగిన వాడు, సంతోషాన్ని కలిగించే వాడు, రక్షకుడు, ఉగ్రముగాను, భయానకముగాను ఉన్నవాడు, నాయకుడు, శత్రు సంహారము చేసే వాడు, దూరము నుండి మాట్లాడే వాడు, ప్రళయ కారకుడు (పూర్తి విధ్వంసం), కర్మ యనే సువ్రుక్షమైన వాడు, ఓంకార ప్రకాశకుడు, భోగ కారకుడు, మోక్ష కారకుడు, అనేక లోకముల భోగమునిచ్చే వాడు, శుభమైన వాటిలో ఉన్నవాడు, శుభకరుడు, పవిత్రమైన జలము లో ఉన్నవాడు, ప్రవాహముల వద్ద అర్చించ బడే వాడు, సిద్ధి పొందిన వారిచే నుతించ బడిన వాడు, కామ్యప్రదుడు, భవ సాగరాన్ని, పాపాలను దాటించి, మోక్షాన్ని కలిగించే వాడు, ఆత్మలను ఈ ప్రపంచములోకి పంపించే వాడు, కర్మ ఫలములను అనుభవింప చేసే వాడు,  రెల్లుగడ్డి లోను, నీటి ప్రవాహపు నురగలోను, నదులయందు ఇసుకలోను, నీటి ప్రవాహంలో ఉండేవాడు అయిన రుద్రునికి నా నమస్కారములు

తొమ్మిదవ  అనువాకము:

నీటి ఎద్దడి ఉన్న ప్రాంతాల్లో నివసించేవాడు, మార్గములో నడిచేవాడు,  ఎడారుల్లో, ఉన్నతమైన ప్రదేశాల్లో నివసించేవాడు, జటా ఝూటములు కలిగి, భక్తులను కాపాడుటలో ముందుండే వాడు, గృహములలోను, పాకలలో, గుహలలోను నివసించేవాడు, తల్పముపై ఉండేవాడు, అలంకరిచబడిన మందిరములలో, ముళ్ళ పొదలలో నివసించేవాడు, లోతైన నీటి మడుగుల్లో, హిమ బిందువుల్లో ఉన్నవాడు, ధూళిలో , బురద మట్టిలో, ఎండిపోయిన చెక్కలో, పచ్చి కొమ్మలో, నేలలో, పచ్చికలో,  మైదానములో, నీటి తరంగాలలో, పచ్చని ఆకులలో, ఎండుటాకులలో ఉండేవాడు, అస్త్రములు ధరించి శత్రు సంహారం చేసే వాడు,  ఎక్కువ బాధ పెట్టని వాడు, పెట్టే వాడు, భక్తులకు సకల సంపదలు ఇచ్చే వాడు, దేవతల ఆత్మలలో ఉన్నవాడు, నాశనములేని వాడు, దేవతల హృదయంలో ఉన్నవాడు,  కోర్కెలు తీర్చే వాడు, పాపములను తొలగించే వాడు, సర్వాంతర్యామి అయిన రుద్రునకు నా నమస్కారములు.  

పదవ అనువాకము:

పాపులను నరకంలో శిక్షించే, భక్తులకు ఆహారాన్ని ఇచ్చే, జ్యోతి స్వరూపుడవు, నీలకంఠుడవు, ఎరుపు వర్ణము కలవాడవు అయిన ఓ దేవా! భక్తులకు భయము, మృత్యువునీయకు, రోగముల నుండి కాపాడు. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! జనన మరణాల నుండి ముక్తిని కలిగించే, నీలో ఉన్న, పార్వతి దేవితో కూడిన రూపమును మాకు అనుగ్రహించుము. మేము ఎలా జీవించాలో అలా జీవించే వరం ప్రసాదించు. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! జటా ఝూటములు కలిగిన, ధ్యానములో ఉన్న తపస్వీ, వ్యాకులమైన మా మనస్సులను నీ మీదకు మరల్చు. నీ ధ్యానముతో మాకు, గోవులకు సకల పాపములు తొలగి, శుభములు కలిగి, ఆరోగ్యవంతులమగుదుము, మరల మాకు రోగములు రావు. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! మాకు ఆనందము కలిగించు, మోక్షము కలిగే అవకాశాలు పెంచి, పాపములు చేసే అవకాశాలు తగ్గించు.  మాకు ఆనందము, మోక్షము కలిగించుటకు నీకు మరోసారి మా ప్రణామములు. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! వృద్ధులకు, స్త్రీలకు, పిల్లలకు, గర్భము నందున్న శిశువులకు, తల్లీ, తండ్రులకు ఎప్పుడు హాని కలగకుండా చూడు. మాకు ప్రియమైన ఈ శరీరమునకు హాని కలుగకుండా చూడు. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! మా సంతానమునకు శోకము కలుగ కుండా కాపాడు. ఆవులను, ఆశ్వములను కాపాడు. కోపాగ్నికి మా సేవకులను గురి చేయకు. నీకు పవిత్రమైన వస్తువులు, నమస్కారములు సమర్పిస్తాము. ఓ రుద్రా! జగత్పాలక! నీ భయానక తత్వము మాకు, మా సేవకులకు దూరముగా ఉండు గాక. నీ శుభ తత్వము మాతో ఉండు గాక.  నీ కరుణ ఎల్లప్పుడూ మాతో ఉండు గాక. మాకు సకల లోకాల సుఖాలు అందించు. ఓ మనసా! నీ హృదయ కమలములో యున్న, నిత్య యౌవనుడైన, సింహమువలె శత్రువులను సంహరించే, అమితమైన యశస్సు కల్గిన ఆ రుద్రుని ధ్యానము చేయుము. ఓ రుద్రా! నీ సైనికులచే మా శత్రువులను సంహరించు. రుద్రుని ఆయుధములు మా నుండి దూరముగా ఉండు గాక. శత్రు సంహారము చేయగల ఆ రౌద్ర రూపము మానుండి దూరముగా ఉండు గాక.  ఓ రుద్ర! నీ రౌద్ర రూపమును మిమ్ము ప్రార్థించే, హవనము సమర్పించే మా పట్ల శాంతింప చేయుము. మా పుత్ర పౌత్రాదులను కాపాడుము.  భక్తుల కోర్కెలను తీర్చతంలో అగ్రుడవైన ఓ రుద్రా!  శుభ వీక్షణములు కలిగిన ఓ రుద్ర!  నీ అస్త్రములు వృక్షముపై ఉంచి, పులి చర్మము ధరించి, పినాకము అలంకారముగా ఉంచుకొని మా వద్దకు శుభకరుడవై రమ్ము. మాకు సంపదలు ఇచ్చే, ఎరుపు వర్ణములో ఉన్న ఓ రుద్రా! నీకు మా నమస్కారములు. నీ ఆయుధములు మా శత్రువులను నాశనం చేయు గాక. వేల రకాల, వేల ఆయుధాలు కలిగిన ఓ రుద్రా! నీ అస్త్రాలు మమ్ములను దాడి చేయకుండు గాక.

పదకొండవ అనువాకము: 

ఓ రుద్రా! వేల కొలది, వేల రకాల ఆయుధాలు కలిగి ఉన్న వేల మంది నీ సైనికులను మాకు వేల మైళ్ళ దూరమున ఉంచు. ఈ విశ్వములో ఉన్న అనంతమైన రుద్రుని సైనికులు - కంఠములు నీలము, తెల్లగను గలిగిన వారు, పాతాళంలో, స్వర్గంలో ఉండే వారు,   కంఠములు నీలము, ఎరుపుగాను ఉండి వ్రుక్షములపై ఉన్నవారు, ముడి వేసుకున్నవారు, కేశములు లేని వారు, జనులను బాధించి వారు పాత్రలనుండి ఆహారము, నీరు తీసుకునే వారు, అన్ని మార్గములలో నున్న వారిని రక్షించే వారు, కాపాడే వారు, పదునైన ఆయుధములు కలిగిన వారు,  పవిత్రమైన జలాలను కాపాడే వారు - వివిధ దిక్కులలో నున్న వీరందరినీ, వారి ఆయుధాలను మానుండి దూరముగా ఉంచుము. భూమి, ఆకాశము, ఇతర లోకములలో ఉండి మమ్మల్ని కాపాడే సైనికులకు మా వ్రేళ్ళతో, చేతులతో, దిక్కు దిక్కున నమస్కారములు. మాకు వారు ఆనందము కలిగింతురు గాక. వారికి మేము మా శత్రువులను ఆహారముగా సమర్పిస్తున్నాము. సుగంధం వెదజల్లేవాడు, ఆహారం ఇచ్చి పోషించేవాడు, త్రినేత్రుడు అయిన పరమశివుడిని ఆరాధిద్దాం. దోసపండు కాడ నుండి విడిపడేటట్లు మరణం పట్టు నుండి విడివడెదము గాక! ఆత్మ స్థితి నుండి విడివడక ఉందాం గాక!. సమస్త జగత్తు యందు ఉన్న ఆ శివునికి మా నమస్కారములు. ఉత్తమమైన అస్త్ర శాస్త్రములు కలిగి, వైద్యుడై మన రోగాలను నిర్మూలించే, రాక్షసులను సంహరించే రుద్రునికి మన మనస్సులను పవిత్రం చేస్తున్నందుకు నమస్కారములు. శివుని తాకి, పూజించే ఈ హస్తము మాకు దేవునితో సమానము. శివుని తాకినా ఈ హస్తము నా సర్వ రోగములకు దివ్యౌషధము. ఓ దేవా! ప్రాణులను చంపుటకు ఉపయోగించే సహస్రమైన నీ పాశములను మాకు దూరముగా యుంచమని మా ప్రార్థన. దానికోరకై మేము ఈ అగ్నిహోత్రము ద్వారా నీకు ప్రీతిని సమర్పిస్తున్నాము. రుద్రునకు నా నమస్కారములు. మృత్యుదేవత నా వాద్దకు రాకుండు గాక. ప్రాణము, ఇంద్రియముల కలిసే గ్రంధులలో నివసించే ఓ దేవా! నేను సమర్పిస్తున్న ఆహారమును స్వీకరించి నాయందు నివసించుము. మృత్యు దేవతను నా నుండి దూరముగా ఉండు గాక.
!!ఓం శాంతిః శాంతిః శాంతిః!!

రుద్రుడు

రుద్రుడు :  రుద్ర తెలుగు భాషలో రుద్రుడు (Rudra ; దేవనాగరి: रुद्र) ఈయన గాలి లేదా గాలివాన,వేట తో సంబంధం కలిగిఉన్న ఋగ్వేద కాలపు దేవుడు.
ఈ పేరుని "ది రోరర్",లేదా "ది హౌవ్లర్"గా అనువదించవచ్చు.
రుద్రకి మారుపేరుగా శివ అనే సిద్ధాంతపదం ఉత్పత్తయ్యింది, శివ "దయ" అనే విశేషణం అలాగే మారుపేరు ఘోరా "భయానకం" ని కూడా ధ్వనించే ఋగ్వేదంలోని దేవుడికి సభ్యోక్తిగా వాడబడుతుంది.వేదిక-యుగపు తరువాతి కాలంలో మారుపేరు ఉపయోగం నిజ సిద్ధాంతపదాన్ని మించిపోయింది (సంస్కృత ఇతిహాసాలలో), రుద్ర అన్న పేరు శివ భగవానుడికి పర్యాయపదంగా తీసుకోబడి ఈ రెండు పేర్లు వినిమయంగా ఉపయోగించబడుతున్నాయి.

భయంకర  లేదా భయపెట్టెతనానికి మారుపేర్లు 

ఋగ్వేదంలో రుద్రుని పాత్ర భయానక దేవునిగా అతనిని ఘోరా ("భయానక"), లేదా ఉత్త ఆశవు దేవం ("ఆ దేవుడు") అన్న సూచననలలో చూపించడం కనిపిస్తుంది.అతను "భయంకర క్రూర జంతువువలె ఉగ్రత్వం కల" చక్రవర్తి రుద్ర అన్న భావనని ఈ క్రిందివిధంగా క్లుప్తీకరించాడు:

Rudra is thus regarded with a kind of cringing fear, as a deity whose wrath is to be deprecated and whose favor curried.

రుద్రున్ని దయకోసం ప్రార్థించడం, ఇక్కడ ఇతను "సర్వశక్తి రుద్ర, జడతో ఉన్న దేవుడు"గా సూచించబడ్డాడు.
లో రుద్ర విల్లుతోను, వేగంగా వెళ్ళే బాణాలతోనూ విశదికరించబడ్డాడు. ఆర్.జి. భండార్కర్ చెప్పినట్లు ఈ శ్లోకం రుద్ర "స్వర్గానికి, భూమికి మధ్య తిరిగే తెలివైన బాణాలను" వదులుతాడు. ఇది మెరుపుయొక్క నాశనపు శక్తిని సూచిస్తుంది.
రుద్ర వ్యాధులని కలిగించేవాడిగా నమ్మబడతాడు, ప్రజలు వాటినుంచి కోలుకున్నప్పుడు లేదా వాటినుంచి స్వేచ్చ పొందినపుడు అది కూడా రుద్రుని శక్తిగా కొలవబడుతుంది.పిల్లలని వ్యాధులతో భాధించవద్దని మరియు ఊర్లని రోగాలకి దూరంగా ఉంచమని అడగబడతాడు. అతనివద్ద నివారణోపాయాలు కలవని, వైద్యులకే వైద్యుడని, వేలకొద్దీ ఔషధాలనీ కలిగిఉన్నాడని  చెప్పబడింది. ఇది శివుని ప్రత్యామ్నాయ పేరు వైద్యనాథ ని విశదీకరిస్తుంది (నివారణల దేవుడు). 
     "రుద్రాక్ష" అన్న పదం (సంస్కృతం:rudrākşa =రుద్ర +akşa "కన్ను") లేదా "రుద్రుని కన్ను" రుద్రాక్ష చెట్టు ఫలానికి మరియు ఆ విత్తనాలనుంచి తయారుచేసే ప్రార్థన పూసల దండకి రెండింటికీ ఉపయోగిస్తారు

ఋఊగ్వెదశ్లొకాలు రుద్ర గురించిన తొలిమాటలు ఋగ్వేదంలో లభిస్తాయి, ఇందులో పూర్తిగా మూడు శ్లోకాలు ఇతనికి అంకితమివ్వబడ్డాయి. ఋగ్వేదంలో మొత్తం రుద్రకి సంబంధించి డెబ్భయ్-ఐదు సూచనలు కనిపిస్తాయి.

ఏకాదశ రుద్రులు

ఆయన రుద్రుడు. ఆమె రుద్రాణి. ఆయన శివుడు. ఆమె శివా. ఇద్దరు సమాన ధర్మములు గలవారు. శివ అనగా ముక్తి స్వరూపుడని, మంగళ స్వరూపుడని భావన.
ఈశ్వరునకు రెండు శరీరములు. ఒకటి ఘోర శరీరము. రెండవది శివా శరీరము. ఘోర శరీరము గలవాడు రుద్రుడు.
రుద్ర శబ్దము అనేక విధములుగా నిర్వచించబడినది. ‘‘రుజాం ద్రావణతోరుద్రః’’ సకల రోగహరుడు. భక్తులనుండి జ్ఞాన ప్రతిబంధకము మోహకమగు శక్తిని తొలగించువాడు. శబ్దమును ఇచ్చునట్టి ప్రాణమే రుద్రుడు. చివరకు శుత్య్రనుసారము అగ్నియు, రుద్రుడు ఒక్కటే. ఆ శ్రుతియే ప్రళయకాలమందు సంహారముచె అంతయు రోదనము చేయువాడు గనుక రుద్రుడని నామమని పేర్కొన్నది.
రుద్రుడు మహాదేవుడు. అగ్ని మండలాధిపతి. శివమహాస్తోత్రమునందు ఎనిమిది శ్లోకములలో రుద్రనామ విశదీకరణ చెప్పబడ్డది. ‘విశ్వాధికో రుద్రో మహర్షి’ విశ్వముకన్న మించినవాడు.
శివపూజలయందు నమకము, చమకము రెండు సూక్తములు తప్పక వినియోగించెదరు. రుద్రుని ఘోర శరీరము క్రోధ ప్రధానమైనది. ప్రసన్నత కొరకు నమ శబ్దముతో ‘నమస్తే రుద్ర మన్యవ ఊతోత ఇషవే నమః’’ అని నమకము ప్రారంభమవుతుంది. ప్రథమానం వాకముచే రుద్రుని ప్రసన్నునిగా చేసి, అతని ధనుర్భాణాది సాధనములను కూడ ఉపసంహరింపచేసి, ఎనిమిది అనువాకములచే రుద్రుని విశ్వరూపత్వముచే స్తుతించి నమస్కరించుట. ఈ అనువాకములు నమస్కార మంత్రమలు.

నమకమందు గల మంత్రములు జప, హోమ అర్చనాదులయందు వినియోగించి, రుద్రత్వమును విడిపించుకుని, శివునిగా మార్చిన పిమ్మట చమకము ‘వాజుశ్చమే’ ప్రారంభింపబడిన పదకొండు అనువాకములు గల మంత్రములు అభీష్ట ఫలము పొందుటకు వినియోగించెదరు. ఏతా వాతా శివార్చనాదుల యందు నమక, చమకములు వినియోగ ప్రాముఖ్యమును, యిందువలన కలుగు ఫలితములను శ్రుతులు బోధిస్తున్నాయి.
నమక చమకములను పూర్తిగా జపాభిషేకములందు చెప్పుట రుద్రమందురు. నమకము పూర్తిగా చెప్పి చమకము ఒక్కొక్క అనువాకము వంతున పదకొండు మారులు చెప్పిన రుద్ర ఏకాదశి అని అందురు.

మొత్తం విశ్వంలో పదకొండు మంది (11) ఏకాదశ రుద్రులు ఉన్నారు. వారు:

1. మహాదేవ
2. శివ
3. మహారుద్ర
4. శంకర
5. నీలలోహిత
6. ఈషణరుద్ర
7. విజయరుద్ర
8. భీమరుద్ర
9. దేవదేవ
10. భావోద్భవ
11. ఏకాదశ రుద్రులు

ఈ 11 రుద్రుల యొక్క 11 మంది భార్యలు వీరు:-1 . ధీ దేవి, 2. ధ్రిత్తి దేవి, 3. ఉష్ణ (రసాల) దేవి, 4. ఉమా దేవి, 5. నీయుత్ దేవి, 5. సర్పి దేవి, 7. ఐలా దేవి, 8. అంబికా దేవి, 9. ఐరావతి దేవి, 10. సుధా దేవి మరియు 11. దీక్షా దేవి వరుసగా.